Bartłomiej Szyprowski
Oddział Henryka Kwaśniewskiego „Luxa” z II Inspektoratu Zamojskiego AK i jego ostatnia walka
Abstract
This article investigates the creation and operational activity of the platoon de-tachment commanded by Henryk „Lux” Kwaśniewski from the 2nd Zamość Inspectorate of the Home Army, until it was eliminated on December 15, 1951 in a firefight in the Alojzów district. The author presents documents and reports related to the Internal Security Corps raid, which led to the liquidation of the group, and attempts to explain the inaccuracies that appear in the preserved documents. Furthermore, the documented description of the fight and how Henryk „Lux” Kwaśniewski and Wacław „Mściwy” Kwaśniewski died, the details of which differ from those supplied by the actual participants, is also subjected to scrutiny.
Koniec lat czterdziestych XX w. stanowił schyłek zbrojnego oporu antykomunistycznego na Zamojszczyźnie. Struktury tamtejszej organizacji „Wolność i Niezawisłość” (WiN) wraz z jej oddziałami zbrojnymi ujawniły się w kwietniu 1947 r. Rozkazu o ujawnieniu nie wykonał jedynie sierż. Jan Leonowicz „Burta” operujący w pow. tomaszowskim, który w niedługim czasie zebrał grupę kilku byłych żołnierzy Armii Krajowej-Batalionów Chłopskich (AK-BCh) i do 1952 r. prowadził działalność wymierzoną w komunistyczny aparat terroru.
W marcu 1948 r. chor. Marian Pilarski ps. „Jar” zainicjował powołanie i objął dowództwo antykomunistycznej organizacji II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej. Struktura ta, mająca ujawnić się w razie wybuchu konfliktu zbrojnego krajów anglosaskich z ZSRS, który przewidywano latem 1950 r., posiadała również kilka grup zbrojnych dowodzonych przez: plut. Tadeusza Łagodę ps. „Barykada” (a po jego śmierci w 1949 r. przez plut. Stanisława Pakosa ps. „Wrzos”, plut. Piotra Smagałę ps. „Sroka”, kpr. Ludwika Rogalskiego ps. „Kanciarz” i st. strz. Wincentego Mieczysława Wróblewskiego ps. „Szum”. Zajmowały się one gromadzeniem broni, akcjami ekspropriacyjnymi oraz w węższym zakresie działaniami wymierzonymi w osoby popierające reżim komunistyczny. Akcje zbrojne miały jednak charakter ograniczony, aby ewentualne działania pościgowe czy represyjne nie doprowadziły do ujawnienia struktur organizacji. Członkowie pozostałych oddziałów zbierali się doraźnie, celem wykonania określonych akcji, a po ich zakończeniu powracali do swoich codziennych prac w gospodarstwach rolnych. Inaczej było z oddziałami „Sroki” i „Wrzosa” złożonymi z osób, które jako poszukiwane były zmuszone do ukrywania się. Ich partyzanci nieprzerwanie prowadzili działania wymierzone w reżim komunistyczny.
Od czerwca 1949 r. żołnierzem placówki II Inspektoratu w Hostynnym był Stanisław Borsuk ps. „Suchy”, zaś od jesieni 1949 r. plut. Henryk Kwaśniewski ps. „Lux” i kpr. Wacław Kwaśniewski ps. „Mściwy”. „Lux” pełnił funkcję magazyniera broni, którą przechowywał w swoich zabudo-waniach w Kol. Gdeszyn.
Pod koniec grudnia 1949 r. „Szum” został wyznaczony dowódcą całości oddziałów zbrojnych II Inspektoratu, tzw. lotnej żandarmerii. W praktyce jednak posiadały one dużą samodzielność, co wynikało z braku możliwości sprawowania pełnej kontroli dowództwa organizacji nad grupami operującymi na rozległych terenach powiatów hrubieszowskiego, krasnostawskiego, tomaszowskiego i zamojskiego.
W kwietniu 1950 r. struktury bezpieczeństwa ujawniły istnienie organizacji i doprowadziły do aresztowania jej kierownictwa oraz części żołnierzy wchodzących w skład struktur zbrojnych. Działania Urzędu Bezpieczeństwa (UB) spowodowały, że nieujęci żołnierze zaczęli się ukrywać i utworzyli zbrojne grupy przetrwania zrzeszające od kilku do kilkunastu osób każda. Aresztowania uniknęło ok. 20 żołnierzy Inspektoratu m.in. „Suchy”, „Lux” i „Mściwy”. 19 kwietnia 1950 r. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (PUBP) w Hrubieszowie wydał postanowienie zatrzymaniu „Luxa”. Do jego domu przyjechali żołnierze Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), aby go aresztować. Nie zastano go jednak, bo dzień wcześniej wyjechał do Zamościa. Zasadzka w jego zabudowaniach trwała cztery dni, jednak „Lux” do domu nie powrócił i zaczął się ukrywać. Również w kwietniu 1950 r. „Lux” poinformował Jana Wiśniewskiego ps. „Zawór” o aresztowaniach w ło-nie kierownictwa Inspektoratu. 21 lub 22 kwietnia 1950 r. „Zawór” uniknął aresztowania w czasie obławy wojska oraz UB i zaczął się ukrywać samotnie. W listopadzie 1950 r. „Zawór” spotkał się z „Luxem” oraz „Mściwym” i od tego czasu ukrywali się wspólnie. Tydzień później wszyscy trzej odkopali magazyn broni w lesie dobromierzyckim i uzbroili się w broń maszynową i pistolety. Dołączyli do oddziału „Szuma”. (…)
Zobacz pełną treść publikacji (wraz z przypisami):
Bartłomiej Szyprowski – Oddział Henryka Kwaśniewskiego „Luxa”
z II Inspektoratu Zamojskiego AK i jego ostatnia walka
„Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2021, nr 1, ss. 105-136