Bartłomiej Szyprowski
Sąd Obywatelski Polski Walczącej w II Rejonie VII Obwodu „Obroża” Armii Krajowej
Abstract
The article focuses on the establishment and functioning of the Civil Court of Fighting Poland in Region II „Celków” of District VII „Obroża” of the Home Army. Recently discovered sources allowed the author to present this hitherto little-known institution in the field of, inter alia, organizational principles, jurisprudence, or the manner of executing judgments.
Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie unikatowego rozwiązania w przedmiocie rozstrzygania i karania czynów przestępnych o mniejszym ciężarze gatunkowym, do którego w ramach obwodowej struktury Armii Krajowej powiatów podwarszawskich powołano quasi sądowy organ wymiaru sprawiedliwości pod nazwą Sąd Obywatelski Polski Walczącej (dalej: SOPW). Do chwili obecnej w literaturze historycznej, zarówno w publikacjach naukowych, jak i memuarystyce, przedstawiono instytucje sądów wojskowych ZWZ-AK (Sąd Kapturowy i Wojskowy Sąd Specjalny, dalej: WSS) oraz cywilnych Delegatury Rządu na Kraj (Cywilny Sąd Specjalny, da-lej: CSS), jednak zagadnienia związane z wymiarem sprawiedliwości nadal wymagają analizy, w szczególności wobec odnajdywanych co jakiś czas nowych i nieznanych badaczom dokumentów opisujących przyjęte w Polskim Państwie Podziemnym rozwiązania w tym zakresie. Tak jest w przypadku struktury SOPW, bowiem nie była ona przewidziana w dokumentach powołujących cywilne i wojskowe piony sądownictwa podziemnego w kraju uzgodnionych ze strukturami państwa na uchodźstwie.
Dotychczasowa literatura opisująca działalność VII Obwodu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej jest niezwykle uboga, składa się bowiem z jednego opracowania oraz kilkudziesięciu artykułów o charakterze naukowym i wspomnieniowym. Należy jednak podnieść, że jedynie publikacja Jacka Sawickiego podawała informacje na temat powstania i działalności tego sądu. Była ona jednak niezwykle skromna i przedstawiała tylko dane opowołaniu stanowiska prokuratora przy obwodzie AK, składzie Sądu Obywatelskiego oraz rodzaju stosowanych kar. Było to zrozumiałe, bowiem jej autor prawdopodobnie nie oparł swojego opisu na orzeczeniach tego sądu, które dotychczas były niedostępne. Teza ta jest tym bardziej uprawniona, że w swojej publikacji nie używa on pełnej nazwy Sądu Obywatelskiego Polski Walczącej, lecz posługuje się określeniem Sąd Obywatelski. Późniejsze opracowania dotyczące działalności sądu w Rejonie II AK „Celków” opierały się na ustaleniach Sawickiego.
Niedawno odnaleziono dokumenty źródłowe AK z lat 1943–1944 dotyczące Rejonu II „Celków” VII Obwodu AK „Obroża”, które zostały zakupione od prywatnego właściciela przez Fundację PGE S.A. i przekazane do Muzeum Pamięci Powstania Warszawskiego w Warszawie. Zawierają one m.in. protokoły przesłuchań świadków, regulamin sądu, jego orzeczenia oraz rozkazy wykonania wyroków, które pozwalają szerzej opisać powstanie i działalność SOPW w kontekście ustalonych reguł funkcjonowania, a także przedstawić i uściślić dotychczasową wiedzę na temat powołania i funkcji prokuratora. Dodatkowym fenomenem jest możliwość analizy zachowanych orzeczeń ww. sądu oraz toku podejmowanych działań od chwili zawiadomienia o wykroczeniu do wykonania orzeczonej kary. Dodać należy, że analiza rozkazów i meldunków pozwala na uściślenie dat powołania sądu i prokuratora, jego prawidłowej nazwy, a także ustalenie osób, które pełniły obowiązki związane z działalnością sądownictwa. Część tych informacji nie była w ogóle znana w dotychczasowej literaturze dotyczącej Rejonu II AK „Celków”. W aneksie zamieszczono tylko niektóre z dokumentów znajdujących się w kolekcji, która przede wszystkim obejmuje wiele orzeczeń sądowych i czynności związanych z wykonaniem wyroków sądu. Dobór dokumentów w zamyśle autora ma scharakteryzować czytelnikowi zasady i sposób działania sądu oraz czynności związane z wykonaniem zapadłych orzeczeń, stąd ograniczono się do przytoczenia regulaminu sądu, wniosku zapobiegawczego o likwidację, wzoru oskarżenia, wydanego orzeczenia i rozkazu dla wykonawcy wyroku. (…)
Zobacz pełną treść publikacji (wraz z przypisami):
Bartłomiej Szyprowski – Sąd Obywatelski Polski Walczącej
w II Rejonie VII Obwodu „Obroża” Armii Krajowej
„Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2022, nr 1, ss. 114-150